Se-se de’it mak kaer matenek tradisional?

UNESCO hatete katak baibain matenek tradisional nia na’in mak komunidade. Maibe tuir ha’u-nia haree ema hotu nia hatene konaba matenek tradisional la hanesan. Maski ema barak bele hatene matenek tradisional, iha sosiedade hotu-hotu sempre iha ema ruma ne’ebe hatene liu duke ema seluk konaba buat ruma. Ema sira ne’e hanesan ema espesialista.

 

Hodi esplika kle’an liu ita bele kom- para ema rua. Ema ida hela iha foho ho nia buka moris liuliu husi to’os ho natar. Ema ida seluk fali hela iha tasi-ibun ho nia buka moris liuliu husi peska (nia peskador ida). Nune’e ema ne’ebe hela iha foho sei matenek liu duke ida hela iha tasi-ibun kona-ba halo to’os ho natar. Maibe ema ne’ebe hela iha tasi- ibun mos nia sei matenek liu duke to’os-na’in ohin kona-ba hakail-ikan. Ida ne’e hanesan exemplu simple ida hodi hatudu katak matenek iha mos influensia husi adaptasaun ba meiu-ambiente.

 

Iha mos ema ne’ebe hela iha fatin ida de’it maibé sira-nia matenek tradisional la hane- san. Ida ne’e ita labele esplika liu husi meiu-ambiente tanba sira hela iha fatin ida ne’ebe hanesan no mos sira-nia arti hodi buka moris haesan de’it. Ida ne’e mos iha influesia husi estrutura sosial ho knaar sosial ida-idak nian. Ema ne’e hanesan espesialita ba parte ida. Nune’e ema bolu sira bainhira presiza. Ema espesialista balu mak hanesan karpinteiro, lia-na’in, xefe suku, mediku, katekista, mestre ka antropologu. Sira hotu bele hela iha fatin  ida de’it no bele buka moris hanesan hotu de’it (porezemplu kaer to’os ho natar); maibe sira-nia matenek la hanesan, ida-idak ninian. Ne’e mak bolu dehan espesialista.

 

Ita bele kompara ho Igreja hodi komprende kle’an liu tan. Ita hotu sarani maibe iha Igreja nia laran ema la hanesan, ida-idak ho ninia knaar. Porezemplu: ema ne’ebe ba misa hodi harohan ba Maromak, sira-nia knaar ba Igreja la hanesan ho amu sira-nian. Se ita atu baptiza karik, amu sira mak bele baptiza ita la’os ita mak baptiza-an. Ezemplu ida ne’e bele kontinua badadaun: amu sira-nia knaar la hanesan ho amu-bispo sira-nian, amu-bispu sira-nian la hanesan ho kardenal sira-nian, kardenal sira-nian la hanesan ho amu-Papa ninian. Ita hamutuk maka forma Igreja maibé iha Igreja nia laran ida-idak ho ninia knaar.

 

Kona-ba matenek tradisional ne’e espesialista iha hotu, tanba nia kompostu husi parte oin- oin. Nune’e la iha ema ida ne’ebe bele kaer matenek tradisionál hotu kedas tanba nia inklui buat barak. Iha ne’e ita bele hato’o ezemplu husi espeialista balu ne’ebe matenek kona-ba uza ai-moruk tradoisional ka si’ik ema moras (matan-do’ok). Ema baibain ho matan-do’ok hatene hotu katak bainhira uza ai-moruk ita-nia moras bele kura. Maski nune’e, sei iha diferensia entre matenek matan-do’ok nian ho ema baibain nian: matan-do’ok hatene uza ai-moruk ho si’ik ita hodi kura ita maibe ema baibain barak mak la hatene nia arti. Nune’e ba matenek ai-moruk tradisional nianmatan-do’ok sira hatene liu duke ita ema baibain.

 

Sei iha espesialista seluk-seluk ba matenek tradisional hanesan sira ne’ebe hatene konta istoria uma lisan ida ninian (lulik-na’in, lia-na’in ka makoan), ba rezolve problema (tesi lia- na’in), ba asiste feto isin-rua hodi tuur-ahi (daia), no seluk tan.

 

Halo nusa maka ema ida bele sai hanesan espesialista ida? Nia hetan matenek ho kbiit ida ne’e liu husi ne’ebe? Tuir Eller hatete (maski nia ko’alia kona-ba espesialista relijiozu) espesialista sira-nia matenek bele hetan husi treinamentu, aprende iha sira-nia moris rasik, erda, simu husi poder espiritual, ho sst. (Eller 2007: 72).

 

Atu buka ezemplu ba ida ne’e ita bele haree dala ida tan ba Ireja Katolika nia laran. Mane ida atu sai padre nia tenki tuir treinamento iha seminariu. Iha ne’eba nia hola matenek hodi sai padre durante tinan hirak nia laran. Padre balu mos hatete katak atu sai padre sira mos iha vokasaun, sira sente katak Maromak bolu hodi ba ba serbisu ba Igreja. Liu husi ezemplu ida ne’e ita bele hatudu katak padre sira hetan sira-nia matenek hanesan espesialista religiozu liu husi treinamentu no mos liu husi poder espiritual (Maromak).

 

Se ita buka ezemplu tradisional Timor-Leste nian bele haree ba matan-do’ok sira. Se ema foin-sa’e ida hakarak sai matan-do’ok nia bele hetan matenek husi ema matan-do’ok ida. Nia bele tuir nia, rona nia, hodi aprende matan-do’ok nia arti. Bele mos hanesan aman ida fó tutan ba nia oan, ne’e hanesan erda rikusoin ida ne’ebe fo tutan husi jerasaun ba jerasaun.

 

Ezemplu ida tan husi Timor-Leste maka rai-na’in sira (ema rai-na’in, sira ne’ebé kaer bua ho malus). Sira mak iha kbiit espiritual hodi komunika ho rai ka bee. Nune’e sira mak hala’o ritual hanesan bolu udan, horok (tara bandu) ho seluk-seluk tan. Sira-nia kbiit mai husi sira-nia uma lisan tanba sira hanesan uma lisan primeiru iha fatin ida (sira-nia abo bei’ala moris-mai husi rai ka sira mak ba hela uluk tiha iha rai ida ne’e). Sira mesak mak bele hala’o ritual hanesan ne’e iha sira-nia fatin, ema seluk husi uma lisan seluk labele. Maibe akontese hotu katak husi uma lisan ida bele fo kbiit ida ne’e ba uma lisan seluk fali (hanesan sira-nia fetosaa, umane ka maun-alin sira). Se sira halo hanesan ne’e uma lisan seluk iha dereitu ona hodi hala’a ritual, tanba sira mak fo.

 

Liu husi ezemplu rai-na’in nian ita hatudu katak atu sai espesialista iha mos regra no prosesu ne’ebe tenki halo tuir hodi hetan matenek (ka kbiit/dereitu) ida ne’e. Se ita fila lais ba ezemplu padre sira-nian ita bele haree katak sira-nia regra balu hodi sai padre iha hotu hanesan: tenki ema katoliku ida ne’ebe kumpre ona sakramentu sira hanesan sarani, konfeza, komunaun ho krisma; mane sira mak bele sai padre, feto labele; labele kaben (selibatu) no seluk-seluk tan

 

Ema baibain sira-nia matenek tradisional mos la naran fó-hatene sai ba ema-seluk. Se ita haree ba peskador sira bele haree katak sira kaer metin sira-nia matenek kona-ba hakail-ikan ka tiha hanesan rikusoin ida. Sira hatene tempu ne’ebe mak sira bele hetan ikan barak husi haree klima. Sira mos hatene fatin sira ne’ebe ikan barak. Matenek ida ne’e hanesan segredu ida ne’ebe sira la fo-hatene sai tanba sira-nia moris depende ba ida ne’e. Se karik sira fo tiha ba ema seluk sira bele lakon bo’ot. Hanesan Enrique Alonso  hatete kona-ba peskador sira iha rai-Galicia: “erda rikusoin ne’ebe importante liu la’os rai [...] maibe matenek ho segredu ba hala’o sira-nia serbisu” (Alonso Poblacion: 221). Ida ne’e signifika katak matenek tradisional iha mos relasaun bo’ot ho ekonomia no mos katak ema sira ne’ebé kaer matenek iha mos ida-idak ninia interese (Berger & Luckmann 1995: 161).

 

Ida ne’e ha’u hato’o hodi hatudu katak matenek tradisional ne’e nia na’in la’os komunidade (hanesan UNESCO hatete) maibe ema ka grupu balu ne’ebe haree ba sira-nia interese. Matenek balu nia na’in bele istitusaun sosial ida (hanesan uma lisan ida), ka ema ida (hanesan espesialista ritual).