Uma lulik ho matenek tradisional: definisaun provisoria (2)

Kauza balu ne’ebe  halakon matenek tradisonal
 

 Ohin loron matenek tradisional barak lakon tiha-ona. Ha’u bele hato’o exemplu ida husi ha’u-nia esperiensia rasik bainhira halo peskiza. Iha momentu ha’u buka hela relasaun siklu produksaun ekonomiku tradisional ho matenek tradisional ha’u husu ba ema barak kona-ba fulan jentiu sira-nia naran ho sira-nia signifika. Komesa husi tinan 2007 mai to’o agora ha’u hetan tetun terik ninian de’it. Ha’u nunka hetan resposta kompleta ho lian seluk mai to’o agora. Balu sei hanoin-hetan fulan ida ka rua nia naran, maibe sira nunka hatete tinan tomak nia fulan sira-nia naran hotu kedas. Uluk antropologu ida mai halo peskiza iha Timo-Leste hakerek duni fulan sira-nia naran kompletu tanba ema Timor sei uza hela

 

(haree Forbes 1884). Agora ema uza de’it fulan ne’ebe mai husi lian-portugues (fulan- Fevreiro, fulan-Marco, ho seluk-seluk tan), fulan-jentiu sira ne’e la uza ona. Matenek tradisional nia lakon akontese tanba kauza barak. Ida mak istoria Timor-Leste nian. Se ita haree ba istoria bele hetan informasaun ne’ebe sei hatudu katak destruka- saun uma lulik ho matenek tradisionál nia lakon komesa akontese ona bainhira portugues sira tama Timor (haree de Castro 1867). Maski hanesan ne’e ita bele hatete katak tempu ne’ebe matenek tradisional lakon maka’as liu maka sekulo XX nia laran. Akontese pelo menos dala haat:

 

1. Iha 2ª Guerra Mundial nia laran (fulan-Fevreiro 1942 to’o fulan-Janeiro 1943). Momentu ida ne’e Japaun mai okupa Timor ho ema Timor 40.000 mate. Situasaun ida ne’e halakon patrimoniu no matenek barak ne’ebe iha mos relasaun ho uma lulik
2. Funu-Sivíl (1974). Iha momentu peskiza bainhira ami husu ba lia-na’in sira hodi-bain- hira maka sira-nia uma aat, balu hatán katak akontese duni iha momentu Funu-Sivíl. Sira hatete katak maun-alin oho malu, sobu ka sunu sira-nia uma lulik. Akontesemento ida ne’e ema barak tauk fo-hatene sai tanba to’o ohin balu sei laran-moras hela. Ema balu hatete katak tanba ida-idak kaer partido ida-idak mak sira ba hasoru malu, sai oho malu. Balu mos hatete katak ema fa’an partido sira-nia naran hodi subar sira-nia hanoin aat (hanesan mos istória malu entre fetosaa-umane ho problema seluk-seluk tan).
3. Invasaun ho okupasaun indonesia (1975-1999). Iha tempu indonesia nia laran, uma lulik ho kultura no matenek tradisional barak lakon tiha, liuliu iha momentu rua: ida mak momentu Indonesia tama mai Timor, ida fali mak tempo milisia sira (1999) (McWilliam 2005: 1).\

 

Akontesemento iha tempu funu halakon matenek tradisional barak loos. Tanba matenek ida ne’e la’os aprende iha eskola maibe aprende rona husi inan-aman, fo no simu matenek  husi jerasaun ba jerasaun. Kuandu ema ida mate maibe sidauk fo matenek ida ne’e ba jerasaun foun, ne’e koñesementu ida ne’e lakon ona, labele hetan fila fali.

 

Maibe dadauk ne’e matenek tradisionáa barak nia preservasaun sei iha perigu hela, balu mos lakon tiha ona.Tansaida mak hanesan ne’e se rai mos hela? Tuir ha’u-nia hare kauza balu ne’ebe aprezenta tuirmai mak iha influensia bo’ot ba ida ne’e:

 

1. Mudansa sosial. Agora ema barak hela ona iha sidade o vila sira ne’e. Ema barak si- ra-nia serbiso la iha relasaun ona ho natureza. Sira la depende ona ba agrikultura hodi han lor-loron, sira la kuda rasik sira-nia ai-han. Ten ida ne’e sira-nia presiza hodi halo serbisu la’os hatene buat barak kona-ba halo to’os maibé dala ruma aprende ingris, portugues ka informatika. Buat ne’e halo ema barak la iha tempo ona hodi aprende matenek tradisional tanba tenki buka moris. Mudansa sosial mos muda matenek nia arti hotu. Tan ida ne’e nia signifika ho nia prátika muda tiha ona, oin-seluk ona. Ezem- plu bo’ot ne’ebe hatudu ida ne’e mak pratika barlake nian. Uluk ema la hanoin katak fo barlake hanesan sosa feto maibe fo nia folin, nia dignidade. Ohin loron –liuliu iha parte sidade- komesa mosu ona diskursu ne’ebe dehan katak barlake hanesan sosa feto. Ida ne’e akontese tanba nia signifikadu muda tiha ona.
2. Transmisaun matenek tradisionál husi jerasaun tuan ba jerasaun foun. Katuas ho ferik sira mate tiha, la iha ema ida atu lori sira-nia matenek tradisional. Sira la fó tutan ba jerasaun foun. Ne’e akontese dala barak iha tempo funu maibe dadauk ne’e mos sei akontese hela.