Uma lulik
Kona-ba termu uma lulik ita bele ko’alia naruk liu, maibé tanba ha’u-nia in- tensaun la’os espesifiku ba ida ne’e ha’u sei fo de’it definisaun proviso- ria ne’ebe sei uza iha apresentasaun ida ne’e. Ha’u uza termu uma lu- lik hanesan represen- tasaun simbóliuku ida husi uma lisan ida. Nia hanesan simbolu ba uma lisan ida no ba uma lisan seluk ne’ebé iha relasaun direta ka indireta ho nia (hanesan sira- nia fetosaa ka umane). Nia arti katak uma lulik hanesan símbolu ida ba familia bo’ot ida, ba ninia istória: nia hun, nia abut, nia sanak sira.
Bainhira ita ko’alia kona-ba uma lulik ita-nia hanoin kona ba aspekto rua. Ida maka uma lulik hanesan mos konstruksaun materiál ida, ne’ebe ita sei bolu parte material. Se karik ita haree ba uma lulik sira hanesan konstruksaun ida, ita bele hatete katak ne’e uma ida 3 ne’ebe halo ho materiais naturais de’it hanesan ai-hun, au, ai-kabelak, tali, tali metan sira ne’e ho seluk-seluk tan. Bainhira ita haree uma lulik sira liu husi parte material ne’e, ita bele dehan katak uma ne’e uma simples ida no nia diferensa ho uma seluk-seluk ne’ebé halo iha rai-seluk ladún barak (porezemplu rumah adat sira iha Indonesia hanesan Flores ka Timór Loromonu ne’eba).
Matenek tradisionál
UNESCO define ona matenek tradisional hanesan konesementu, pratika ho representa- saun lubun ida ne’ebe tutan ho dinamiku. Matenek ida ne’e rezultadu ne’ebé simu tutan mai husi povo -nia istoria ho nia relasaun ho natureza. Konesementu sira ne’e iha
Relasaun ho lian, relasaun sosial, fiar ho kosmovisaun. Baibain matenek tradisional mos nia na’in maka komunidade sira. Matenek tradisional la’os buat ida simples maibe buat ida ne’ebe involve buat hotu, nia hanesan universo simboliku ida (Berger & Luckmann, 1995). Iha ne’e ha’u sente katak sei presiza klarifika termu ida ne’e.
Saida mak universo simboliku?
Universu simboliku hanesan estrutura ba signifikadu sira ne’ebe ema uza hodi koko esplika tansa mundu ne’e mak hane- san ne’e duni no mos tansa mundo ne’e la-bele oin-seluk fali (Berger & Luckmann 1995).
Liu husi universo simboliku sira mak ema bele esplika dubida no mos lia-husu ne’ebe iha relasaun ho fenomenu sira (inclui fenomenu natural ho sosial hotu). Universo simboliku iha barak, la’os ida de’it. Iha siensia nia laran universo simboliku mos iha hotu, metenek tradisional Timor-Leste mos hanesan universo simboliku seluk fali. Ida ne’e la signifika katak ida tebes no ida fali sala ka bosok. Rua ne’e nia funsaun maka buka komprende no esplika fenomenu sira.
Ha’u sei fo exemplu ida hodi esplika fenomenu natural ida naran baur. Kuando ita hare ba lalehan, dala ruma ita bele hetan baur ida mosu. Se karik ita esplika baur liu husi siensia nia signifika maka fenomenu óptiku no meteorológiku ne’ebé mosu mai bainhira loron nia raiu sira kona udan-turun sira ne’ebe iha hela iha rai nia atmosfera. Maibe se ita esplika liu husi matenek tradisional, nia signifika oin-seluk. Timoroan balu fiar katak bainhira baur ida tun ba mota ka rai-maran nia hanesan na’in ida ne’ebé hamrook, ba hemu bee. Tuir ema hatete ba ha’u, bainhira akontese ida ne’e baur nakfilaan ba tuna (se karik nia tun ba bee) lae samea (se karik nia tun ba rai maran). Bainhira ida ne’e akontese ona nia arti katak fatin ida ne’e na’in iha ona. Se ida ne’e akontese iha bee-matan ida karik nia la naran maran, maski bailoron bo’ot no bee-matan seluk maran tiha nia la maran ida. Nune’e bainhira ema ba fatin hanesan ne’e, se karik sira hetan samea ida ka tuna ida sira la oho tanba lulik. Nia hanesan rai-na’in ka bee-na’in ida. Se oho karik ema fiar katak nia fo asar hanesan sai bulak, lae mate.
0 komentar